Όλα τα χωριά του Πηλίου στα χρόνια της Τουρκοκρατίας συνέχισαν αμετακίνητα την προσήλωσή τους στην ορθοδοξία, εξόν απ’ τα Λεχώνια, που σ’ όλους τους αιώνες της σκλαβιάς, είταν τουρκοχώρι¹.

Οι λιγοστοί ραγιάδες ωστόσο δεν επηρεάστηκαν κι έμειναν ανυποχώρητα πιστοί στη θρησκεία των πατέρων τους. Γενικά και οι Πηλιορίτες, μπορεί να πει κανείς, έβλεπαν την καθημερινή ζωή σαν ένα χώρο εκδήλωσης αγάπης του Θεού για τον άνθρωπο².

Είναι λοιπόν χαραχτηριστική η εμμονή των Πηλιοριτών στην ορθοδοξία όχι μονάχα στον καιρό της Τουρκοκρατίας, αλλά και στο διάστημα της Φραγκοκρατίας³.

Το γεγονός αυτό της εμμονής παίρνει μεγάλη σημασία, αν αναλογιστεί κανείς τον εκβιασμό που ασκούσαν οι εκπρόσωποι της Καθολικής Εκκλησίας προς τους Πηλιορίτες. Ο εκβιασμός απλωνόταν κι έως τον ορθόδοξο κλήρο για να αλλαξοπιστήσει και να μνημονεύει τον Πάπα ως αρχηγό του χριστιανισμού. Αναφέρεται μάλιστα πως ο καρδινάλλιος Πελάγιος τρομοκρατούσε τον κόσμο κι έκαιγε ναούς⁴, άμα οι κάτοικοι κι οι παπάδες δεν παραδέχονταν τον Πάπα⁵.

Η ίδια θρησκευτική συνείδηση διατηρήθηκε και κατά την Τουρκοκρατία⁶.

Η συνείδηση αυτή καθρεφτίζεται και στην ίδρυση ή ανακαίνιση είκοσι περίπου μοναστηριών στο Πήλιο, καθώς και στην κατασκευή διακοσίων και παραπάνω εκκλησιών και εξωκλησιών κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας⁷. Καθρεφτίζεται ακόμα η θρησκευτική συνείδηση των Πηλιοριτών και στις αμέτρητες παραδόσεις γύρω από θαύματα αγίων, οι οποίες κινιόνται πια στην περιοχή της θρησκοληψίας⁸.

Ακόμα κι ο Ζαγοριανός Πατριάρχης Καλλίνικος, όταν στα 1778 ιδιώτευε στη Ζαγορά, θα αναφερθεί σε μια λυτρωτική επέμβαση του Αγίου Γερασίμου από το μοναστήρι της Σουρβιάς στο ΒΔ Πήλιο, ταυτισμένος κι αυτός με τις λαϊκές αντιλήψεις της περιοχής του⁹. «Τῶ 1778 καρδιακοῦ πάθους μετά δυσεντηρίας ἐπισυμβάσης τῆ χώρα σωτῆρος¹⁰ καί πατρίδος, πολλῶν καί ἀνδρῶν τελευτώντων προσεκομίσαντο τήν κάραν τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν γερασίμου τήν εἰς μονήν τῆς τριάδος τήν εἰς σουρβίαν καί μετά τήν λιτανείαν καί ἁγιασμούς ἐλόφισε τό πάθος καί οὐδείς τέθνηκε τῆ τοῦ ἁγίου πρεσβεία»¹¹.

Είναι γεγονός πάντως ότι ουδέποτε οι Τούρκοι προσπάθησαν να αλλάξουν τη θρησκευτική πίστη των Πηλιοριτών το αντίθετο μάλιστα: φρόντιζαν να τα’ χουν καλά με τον κλήρο. Μα κι ο κλήρος είδε με καλό μάτι τον καταχτητή, γιατί απαλλάχτηκε απ’ τους σκληρούς αντιπροσώπους του Πάπα κι έμεινε απερίσπαστος στα καθήκοντά του¹².

Μόνο που με τον ερχομό των Τούρκων ο επίσκοπος Δημητριάδας δεν θέλησε να μείνει άλλο στην έδρα του, κοντά στους Μουσουλμάνους, και γι’ αυτό έφυγε κι εγκαταστάθηκε στον πάνω από το Βόλο λόφο, που μέχρι σήμερα λέγεται Επισκοπή. Ίσως όμως και να εκβιάστηκε απ’ τον καταχτητή να εγκαταλείπει την έδρα του. Πάντως δεν συνάντησε εμπόδια σ’ αυτή τη μετοίκιση, γιατί ο Μωάμεθ έδωκε προνόμια στον κλήρο της Ελλάδας¹³.

Η επισκοπή της Δημητριάδας υπαγόταν έως τα 1757 στη Μητρόπολη Λάρισας. Κείνο το χρόνο όμως ο Ζαγοριανός Πατριάρχης Καλλίνικος ο Γ' την προβίβασε σε αρχιεπισκοπή, και στα 1794 άλλος Πατριάρχης, ο Γεράσιμος την έκανε Μητρόπολη. Τότε κι ορίστηκε να ονομάζονται οι δεσποτάδες της Δημητριάδας «Μητροπολῖται Δημητριάδος καί Ζαγορᾶς, ὑπέρτιμοι καί ἔξαρχοι Πελασγῶν»¹⁴.

Ύστερ’ από κάμποσα χρόνια υπαχτήκανε στη Μητρόπολη Δημητριάδας και τα χωριά της Αγιάς¹⁵.

Είναι γεγονός όμως ότι ο κλήρος στο Πήλιο - και γενικότερα στη Θεσσαλομαγνησία - δεν διέθετε ούτε πολιτική ούτε κοινωνική δύναμη¹⁶, όπως λογουχάρη στη Μακεδονία¹⁷. Ωστόσο ενέπνεε σεβασμό¹⁸, και για τη λαϊκή ψυχή ο παπάς του χωριού αποτελούσε μεγάλο στήριγμα ελπίδας και παρηγοριάς στις ώρες της μεταφυσικής της αγωνίας. Σ’ αυτόν θα καταλήγανε όχι μονάχα για τα καθιερωμένα μυστήρια, τις λειτουργίες, τις λιτανείες και τις άλλες τελετές, αλλά και σε περιπτώσεις αθεράπευτων ασθενειών κι ακόμα σε ώρες κάποιου μεταφυσικού φόβου. Οι ευχές που διάβαζε και η εικόνα που προσκόμιζε πολλές φορές στο προσκέφαλο του αρρώστου, αντιπροσώπευαν στα μάτια του χωρικού μιαν αποτελεσματική υπερφυσική δύναμη. Είταν η έσχατη παρηγοριά του ανθρώπου, όταν η πρακτική ιατρική διαπίστωνε το μάταιο κάθε προσπάθειας. Ας προστεθεί ακόμα εδώ πως και οι Πηλιορίτες «ἔμεναν πιστοί σέ ὅλες τις τελετές καί τίς νηστεῖες»¹⁹.

Πέρ’ απ’ αυτή την προσφορά τους, οι ρασοφόροι στο Πήλιο - όσοι ήξεραν βέβαια γράμματα - γίνονταν και συντάχτες σε προικοσύμφωνα, συμβόλαια, πωλητήρια γράμματα κλπ. Είταν άλλωστε οι μόνοι στο χωριό, που έπρεπε να κατέχουν έστω και λίγα κολλυβογράμματα, για να διαβάζουν το ευαγγέλιο και τις διάφορες ευχές.

Τέτοια χαρτιά, γραμμένα από κληρικούς έχουμε κάμποσα στο Πήλιο, αλλά πολύ λίγα δημοσιεύτηκαν²⁰.

Αλλά κι ο δεσπότης, που διοριζόταν απ’ τον οικουμενικό Πατριάρχη²¹, δεν μπορούσε να διαθέτει μεγάλο επίπεδο επιρροής στους Πηλιορίτες, παρόλο το σεβασμό που ενέπνεε κι αυτός σ’ όλα τα κοινωνικά στρώματα. Ωστόσο ο κλήρος τότε αγωνιζόταν - σύμφωνα με την παρατήρηση του Νικολάου Πανταζόπουλου-²² «νά διατηρήση την πνευματικήν αὐτοῦ πρωτοκαθεδρίαν, χωρίς ἐν τούτοις νά κατορθώνη νά ἐπηρεάζη ἤ νά κατευθύνη τήν ἐξέλιξιν τῆς κοινοτικῆς ζωῆς».

Υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες για την αδυναμία του κλήρου να επιβληθεί στους ραγιάδες του Πηλίου κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας. Η παλιότερη ανάγεται στο Νοέμβρη του 1815, όταν τάραζαν τις Μηλιές κοινοτικές φαγωμάρες εξαιτίας των καταχρήσεων που προβαίνανε κοτζαμπάσηδες ενοικιαστές του φόρου της περιοχής. Τότε ο μητροπολίτης Δημητριάδας Αθανάσιος μπήκε ανάμεσα να καταπραΰνει τα πνεύματα, αλλά δεν κατάφερε τίποτα. Πήγε κι ο ίδιος στις Μηλιές, μα όλα στα χαμένα. Η κατάσταση είχε εκτραχυνθεί τόσο ώστε έπεσε και ξύλο μπροστά στα μάτια του δεσπότη.

Την άλλη χρονιά επιχειρεί ξανά ο ιεράρχης να φέρει κάποιο συμβιβασμό, απειλώντας ακόμα και με αφορισμό τους Μηλιώτες. Πάλι όμως αυτοί συνέχιζαν τους καβγάδες. Την ίδια προσπάθεια θα καταβάλει και στα 1817, μα και πάλι τίποτα δεν πετύχε²³. Τέλος στα 1818, για μιαν ακόμα φορά δεν εισακούεται ο δεσπότης, και γι’ αυτό με γράμμα του προς τους προύχοντες των Μηλιών από 22 Μαρτίου 1818, «παραπονεῖται διότι αἱ νουθεσίαι καί ὑποδείξεις του πρός ἐπίλυσιν διαφορᾶς, ὑπαχθείσης ὑπό τήν δικαστικήν δικαιοδοσίαν τῆς Ἐκκλησίας, παραμένουν ἀτελεσφόρητοι»²⁴.

Ωστόσο ο μητροπολίτης ρύθμιζε τα θέματα του οικογενειακού δικαίου, δίνοντας τις άδειες των γάμων²⁵ ή λύνοντάς τους. Προτού να υπογράψει όμως το διαζύγιο, μεσολαβούσε άλλοτε προσωπικά κι άλλοτε με τον αντιπρόσωπό του, για να αποκαταστήσει τις σχέσεις του αντρόγυνου και να ματαιώσει το χωρισμο²⁶.

Εννοείται ότι είταν πολύ σπάνιες οι περιπτώσεις που ένα αντρόγυνο κατέληγε στο διαζύγιο. Τότε ζημιωμένη πάντα, ηθικά και υλικά, είταν η γυναίκα. Το χωριό θα την περιψρονούσε και η προίκα της θα έμεινε στην ιδιοχτησία του άντρα²⁷, μια και η κοινωνία του Πηλίου είταν σ’ όλους τους αιώνες αντροκρατική.

Τέλος στα δικαιώματα του μητροπολίτη ανήκε και ο αφορισμός. Ένα δικαίωμα, που ασκούσαν συχνά και οι δεσποτάδες της Δημητριάδας στο διάστημα της Τουρκοκρατίας, πάντα με την ανοχή των Τούρκων²⁸. «Οἱ ἀφορισμοί ἦταν κάτι τό συνηθισμένο», σημειώνει ο Γιάννης Κορδάτος²⁹, για να διευκρινίσει πως στο δεσπότη προσψεύγανε όσοι είχαν χρήματα. Οι φτωχοί δεν μπορούσαν ούτε να ζυγώσουν τη Μητρόπολη³⁰. Έτσι - πάλι η παρατήρηση του Κορδάτου - «δέν περνοῦσε Κυριακή πού νά μή διαβαζόταν στις ἐκκλησίες ἀπό ἕνας τέτοιος ἀφορισμός»".

Το πιο παλιό αφοριστικό κείμενο που βρέθηκε μέχρι τώρα στο Πήλιο, ανάγεται στα 1727. Είταν μέσα σε παλιό Τριώδιο της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων στην Τσαγκαράδα και αντιγράφτηκε παλιότερα απ’ τον ιστοριοδίφη της Ζαγοράς Απόστολο Κωνσταντινίδη, που στα 1964 μου έθεσε υπόψη το χειρόγραφό του. Ο ίδιος, φαίνεται, το έδωκε και στον Κορδάτο, που το δημοσίεψε με μερικές ορθογραφικές αλλοιώσεις³¹. Το μεταφέρω εδώ, όπως το αντέγραψε ο Κωνοταντινίδης:

«Ἐυλαβέστατοι ἱερεῖς οἱ ψάλλοντες εἰς τήν Τσαγγαράδαν εἰς μαχαλᾶ ξορύχτι χάρις εἴη ὑμῖν καί ἡρίνη ἀπό θεού· ὁ Χαντζηδημητράκις ἀνέφερεν ἡμῖν ὅτι κάποιοι Χριστιανοί τόν θεόν μή φοβούμενοι καί ἐπῆγαν καί τοῦ ἔκλεψαν κάτω εἰς τό καλύβι του ἕνα τζοβάλι καφέ καί ἄλο ρίζι πρότη³² καί τό παλαιό ἐξεζητησα³³ δι’ ὅ καί γράφομεν ἵνα ὅποιος τῶν Χριστιανῶν μικρός ἤ μεγάλος ἄνδρας ἤ γυνή (τα έκλεψε) νά τά στρέψη ὁπίσω ἔστω καλός· ἤ δέ (τα) διακρατήση καί ἀφήση τόν νοικοκύρην εἰς τήν ζημιάν καί ἄντις ἄλλος εἰξεύρει καί δέ μαρτυρήση εις στοματος του Πανιεροτάτου δεσπότου ἀφορησμένος ἤυ ἀπό θεοῦ καί μεταθανατον ἄλυτος (...) ΑΨΚΖ (= 1727), Ἰουλίου ΚΘ (=29). Ὁ Δημητριάδος Ἄνθιμος.

Αλλά και το Οικουμενικό Πατριαρχείο επενέβαινε στην κοινωνική ζωή των Θεσσαλομάγνητων, αν λάβουμε υπόψη δυο πατριαρχικά επιτίμια του 1757 και του 1779, που απευθύνονταν προς τον επίσκοπο Δημητριάδας και Ζαγοράς³⁴. Τα επιτίμια τούτα έρχονταν να διευθετήσουν οικονομικές διαφορές κατοίκων και παράλληλα να απευθύνουν κατάρες σ’ όσους αρνούνταν να αποκαλύψουν την αλήθεια, ενώ τη γνώριζαν: « (...) ἀφωρισμένοι εἴησαν - υπογραμμίζει μεταξύ άλλων ο Πατριάρχης στο πρώτο επιτίμιο - ἀπό θεοῦ κυρίου παντοκράτορος, καί κατηραμένοι, καί ἀσυγχώρητοι, καί ἀλ(υτοι) μετά θάνατον (αἱ πέτραι) καί ὁ σίδηρ(ος) λυθήσονται, αὐτοί δέ οὐδαμῆς, κληρονομήσειαν τήν λέπραν τοῦ γιεζῆ καί τήν ἀγχόνην τοῦ ἰούδα, στένοντες εἴησαν, καί τρέμοντες ἐ(πί τῆς) γῆς, ὡς κάϊν, καί προκοπήν οὐμήποτε ἴδιοιεν ἐφ’ οἷς ἐργάζονται, ἔχοντες καί τάς ἀράς πάντων τῶν ὁσίων καί θεοφόρων π(ατέ)ρων (...)».

Ένα άλλο κείμενο αφορισμού απ’ το δεσπότη Δημητριάδας - ανέκδοτο μέχρι σήμερα, δηλαδή στα 1986 - βρήκα στον Η' φάκελο της Βιβλιοθήκης Μηλιών. Συντάχτηκε στις 13 Μαρτίου 1839 στις Μηλιές και στρέφεται εναντίον του Μηλιώτη Κωσταντή Πανταζή, που αρνήθηκε να εξοφλήσει ένα δάνειο 432 γροσίων που πήρε από συγχωριανό του. Ο δεσπότης τον αφορίζει με σκληρή γλώσσα και του απαγορεύει να εκκλησιάζεται, να παίρνει αντίδωρο ή να καλεί παπά στο σπίτι του για αγιασμό. Ακόμα δίνει εντολή στους συμπατριώτες του να μην τον καλημερίζουν και να μην έχουν δοσοληψίες μαζί του³⁵.

Ώστε η Εκκλησία και στο Πήλιο διατηρούσε και μια μορφή εξουσίας στα χρόνια της σκλαβιάς, χωρίς κανείς ποτέ απ’ τους κατοίκους να την αμφισβητήσει ή να κινηθεί για την ανατροπή της.

1. Σχετικά ο Νικόλαος I. Μάγνης γράφει (Περιήγησις ή Τοπογραφία της Θεσσαλίας ..., όπ.π., σελ. 43): «Θρησκεία δέ πρεσβεύεται εἰς ὅλα τούτα τά χωρία (του Πηλίου δηλαδή) ἡ τῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἀνατολικῆς ἐκκλησίας, χωρίς νά ὑπάρχη οὐδέ εἷς κάτοικος οἱασδήποτε ἂλλης θρησκείας, ἐκτός τοῦ Κάστρου τοῦ Γώλου (=Βόλου), τό ὁποῖον κατοικεῖται αυτό Τούρκους μόνον, καί τῶν Λεχωνίων (...)».
2. «Τούς πολιούχους ἁγίους -σημειώνει ο Ν. Ρηματισίδης (Συνοπτική Περιγραφή της Θεσσαλίας καί τινων παρά τοις Θεσσαλοίς Εθίμων, Σμύρνη 1874, σελ. 55) - πάντες θεωροῦσιν ὡς προμάχους καί ὑπερασπιστάς αὐτών κατά παντός κακοῦ (...)».
3. Για τη Φραγκοκρατία στη Θεσσαλομαγνησία βλ. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 163 -177, όπου και σχετική βιβλιογραφία.
4. Δυο τέτοιοι ναοί κάηκαν - σύμφωνα με παραδόσεις που άκουσα παλιότερα στη Ζαγορά και το Προμίρι - στη Μιτζέλα και το Προμίρι. Στο ναό του δεύτερου χωριού (πρόκειται για ξωκλήσι της Παναγίας στον εξοχικό οικισμό Λίρη) σώζονται ακόμα κάποια ίχνη της πυρπόλησης στον ανατολικό τοίχο, λίγο έξω απ’ το σημερινό εκκλησάκι που χτίστηκε γύρω στα 1675.
5. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 167.
6. Είναι αλήθεια όμως, ότι κάποιοι Προμιριώτες που αιχμαλωτίστηκαν την ημέρα της σφαγής του χωριού τους από τους Τούρκους (Μάης του 1823) και οδηγήθηκαν σε τούρκικα κονάκια ως δούλοι, εξισλαμίστηκαν αργότερα. Ίσως όμως ο εξισλαμισμός τους να μην είταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά προϊόν βίας (βλ. Γιώργου Θωμά, Ο γυρισμός του σκλάβου, εφημ. «Η Θεσσαλία» 11 Μαΐου 1967). Όταν εξάλλου κυκλοφορήσει η μελέτη μου «Η σφαγή του Προμιριού που έχω ετοιμάσει, θα φανερωθούν οι περιπτώσεις αλλαξοπιστίας μερικών κατοίκων. Τούρκεψαν επίσης και πολλοί μεγαλοκτηματίες του θεσσαλικού κάμπου, για να έχουν την εύνοια των Οθομανών. (Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 183).
7. Και μόνο στην περιφέρεια της Ζαγοράς υπήρχαν «39 εκκλησίες μικρές καί μεγάλες» (Βαγγέλη Σκουβαρά - Κίτσου Μάκρη, Αρχαιολογικός και Τουριστικός Οδηγός Μαγνησίας, Βόλος 1958, σελ. 93).
8. Ενδειχτικά μεταφέρω εδώ δυο παραδόσεις, που βρήκα γραμμένες στον 27 κώδικα της Βιβλιοθήκης Ζαγοράς (πρώτη) και σε εκκλησιαστικό βιβλίο του μητροπολιτικού ναού της Συκής από τα 1865 (δεύτερη):
   Πρώτη παράδοση. «(...) πάλιν μίαν φοράν οἱ μακρηνιτζιῶται ἒστειλαν καί ἔφεραν τήν κάραν τοῦ ὁσίου (του Αγίου Γερασίμου) διά να ψάλουν ἁγιασμόν εἰς τά χωράφια τους, ἀφ’ οὗ δέ ἔψαλον τόν ἁγιασμόν, ὁ Ἱερομόναχος κατά τήν τάξιν, ἐγύριζε τά χωράφια ραίνων μέ τόν ἁγιασμόν αὐτά, καί ἰδού ἕνα μεγάλο ὀφίδι ἔμπροσθέν του, τό ὁποῖον ὁ Ἱερομόναχος ἐρράντισε μέ τόν ἁγιασμόν καί εὐθύς ἒμεινε νεκρόν καί ἀσάλευτον παντελῶς καί μέ αὐτό τό ἴδιον ἁγίασμα ραντισθείς ἕνας χριστιανός ὁπου εἶχεν ἀβλεψίαν ἤγουν πανάδα εἰς τούς ὀφθαλμούς, ὥ τοῦ θαύματος παρά χρῆμα ἀνέβλεψεν (...) Οἱ καναλιῶται (= οι κάτοικοι του χωριού Κανάλια) εἴχασι τήν συνήθειαν καί ἔπερναν τήν κάραν τοῦ ἁγίου κάθε χρόνον καί ἔψαλον ἁγιασμόν εἰς τά χωράφια τους, καί ὁ κάθε ἕνας ἀπό αὐτούς ἔδιδεν εἰς τό μοναστήρι (= της Σουρβιάς στο ΒΔ Πήλιο) ἕνα λουτζέκι (=20 οκάδες περίπου) στάρι χάριν εὐλαβείας. Ἓνας δέ ἀπό αὐτούς κατά μέν τό ὄνομα δῆμος κατά δέ τό ἐπινόμι καί τήν προαίρεσιν ὁμοῦ γουρουνάρης, δέν ἠθέλησε νά δώση τό διατεταγμένον σιτάρι καί ἐτιμωρήθη (...)»
   Δεύτερη παράδοση. «εἰς τάς 30 Ἰανουαρίου τό 1865, ἡμέρα Σαββάτω ἒγειναν δύο θαύματα, τό μέν εἰς χωρίον Νεάω (= Νιάου, σήμερα: Αφέτες), τό δέ εἰς Κάστρον τοῦ Βώλου, καί τό μέν θαῦμα τῆς Νεάου ἔγεινεν οὓτως: Ζύμωσεν ψωμί σίτειον ἡ Γεώργηνα Καραβελῆνα, καί εὐθύς πλημμύρισεν τό Σκαφίδιον ἀπό αἷμα, τό ὁποῖον εἶδον πολλοί Νεαῶται καί ἄλλοι, τό δέ κάστρου τό θαῦμα εἶναι ὅτι ἐπλημύρισεν ἡ θάλασσα καί ἒφθασεν ἕως τά τείχη τοῦ κάστρου».
9. Βλ. Γιώργου Θωμά, Εκφράσεις βαθιάς θεοσέβειας στο Πήλιο, εφημ. «Η Θεσσαλία» 13 Οκτωβρίου 1985.
10. Σωτήρα λεγόταν η Ζαγορά και τότε.
11. Φαίνεται πάντως ότι από το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα, όταν αρχίζουν να περνούν στο Πήλιο νέες ιδέες, άρχισαν και οι αντιδράσεις σ’ αυτό το κλίμα της θρησκοληψίας μεγάλης μερίδας των Πηλιοριτών. Αυτό τουλάχιστο δηλώνεται από ένα περιστατικό που συνέβη στο ανατολικό Πήλιο το 1778. Είταν η εποχή που ρήμαζε τη Ζαγορά θανατηφόρα επιδημία, κι οι κάτοικοι έτρεχαν στα Θεία να σωθούν. Ο γιατρός όμως Κυριαζής Αλβανίτης από την Τσαγκαράδα, που φαίνεται δεν πίστευε στα θαύματα, παράγγειλε πως ένας μόνο τρόπος υπάρχει για να σωθούν: Να ρίχνουν στους νεκρούς που θα θάβονταν, από δυο οκάδες ασβέστη. Πυρ και μανία τότε ο Πατριάρχης Καλλίνικος, τον χαραχτήρισε ασεβή, γράφοντας μεταξύ των άλλων: «(...) ὅπερ δυσεβής (ο γιατρός) ὡς ὑπ’ ἀσεβοῦς στόματος λεχθέν» (Γιώργου Θωμά, Εκφράσεις βαθιάς θεοσέβειας στο Πήλιο, όπ.π.).
12. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 182.
13. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 186.
14. Στεργ. Μακραίου, Εκκλησιαστική Ιστορία, στου Σάθα: «Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη», τόμ. Γ', σελ. 240, και Καλλίνικου Χειρόγραφο (αριθ. 133) στη Βιβλιοθήκη Ζαγοράς.
15. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 190. Σχετικά ο Αργύρης Φιλιππίδης γράφει (Θεοδόση Κ. Σπεράντσα, Τα περισωθέντα Έργα του Αργύρη Φιλιππίδη, όπ.π., σελ. 191): «Ἐδῶ πρῶτον ὁ Δημητριάδος ἦτον μόνον ἐπίσκοπος· καί εἰς τόν καιρόν τοῦ Καλλινίκου, Οἰκουμενικοῦ τότε Πατριάρχου, ἒκαμε τόν ἀδελφόν του Ἀρχιερέα καί τοῦ ἔδωκε τήν Δημητριάδα πατρίδα του· καί ἀπό Ἐπίσκοπον ἐτίμησεν αὐτόν καί ἀνεβίβασεν εἰς Ἀρχιεπίσκοπον (Αρχιεπισκοπή ήθελε να γράψει βέβαια) τήν Δημητριάδα, χωρίσας αὐτήν ἀπό Λάρισσα, καί τότε ἐπρόσθεσεν εἰς ἀναβιβασμόν, Δημητριάδος καί Ζαγορᾶς. Τώρα εἰς τάς ἡμέρας τάς ἰδικάς μας (γύρω στα 1815 δηλαδή) ὁ κύρ Ἀθανάσιος Κύπριος Ἀρχιερεύς ἡμῶν ἀναβίβασε τήν Δημητριάδα ἀπό Ἀρχιεπισκοπήν εἰς Μητρόπολιν».
16. Η παρατήρηση του Γεωργίου Φίνλεϋ (Ιστορία της Τουρκοκρατίας και της Ενετοκρατίας στην Ελλάδα, Γενική επιμέλεια Τάσου Βουρνά, Ἀθήνα 1958, σελ. 195), ότι οι κληρικοί «στά ἀγροτικά χωριά εἴταν ἴσοι πρός ἴσους μέ τούς προύχοντες», δεν φαίνεται να αφορά τον κλήρο του Πηλίου.
17. Νικολάου I. Πανταζόπουλου, Κοινοτικός Βίος εις την Θετταλομαγνησίαν επί Τουρκοκρατίας, όπ.π, σελ. 50.
18. Ο σεβασμός αυτός - υποστηρίζει ο Γεώργιος Φίνλεϋ (Ιστορία της Τουρκοκρατίας και της Ενετοκρατίας στην Ελλάδα, όπ.π., σελ. 194) - είχε ενταθεί από το αίσθημα, πως κι ο ενοριακός κλήρος συμμεριζόταν μαζί τις ίδιες δυστυχίες. Για σεβασμό των Νεοχωριτών προς τους ιερείς τους κάνει λόγο κι ο Αργύρης Φιλιππίδης στα 1815 (Θεοδόση Κ. Σπεράντσα, Τα περισωθέντα Έργα του Αργυρή Φιλιππίδη, όπ.π., σελ. 181): «Οἱ Ἱερείς των εἶναι εὐλαβεῖς εἰς ἐκεῖνα πού ἠξεύρουν, δέν λείπουν νά νουθετοῦν τό ποίμνιόν τους, τούς σέβονται καί τούς τιμοῦν ὡσάν καλούς ποιμένας». Αντίθετα ο Γιάννης Κορδάτος ισχυρίζεται (Η Επανάσταση της Θεσσαλομαγνησίας στο 1821, όπ.π., σελ. 48, υπ. 2), πως ο κλήρος «δέν ἔπαιζε στά χωριά κανένα ρόλο» και παραπέμπει στους Δημητριείς (Δανιήλ Φιλιππίδη και Γρηγόριο Κωνσταντά), που γράφουν στα 1791: «Οἱ ἱερεῖς τους (των Πηλιοριτών δηλαδή) εἶναι κἄν πρακτικοί εἰς τά ἐκκλησιαστικά καί ἠμποροῦσαν νἆναι καί προκομμένοι, ἄν ἐλάμβαναν καί οἱ ἃγιοι ἀρχιερεῖς κάποια ἐπιμέλεια, τό ὁποῖο εἶναι καί ἀπαραίτητό τους χρέος, μά αὐτοί καθώς καί ἀλλοῦ δέν κιτάζουν παρά τά χειροτονικά μόνο καί νά γίνωνται καί πολλοί διά νά πέρνουν καί ἡ ἁγιωσύνη τους πολλά·» (Γεωγραφία Νεωτερική ... όπ.π., σελ. 105).
19. Γεωργίου Φίνλεϋ, Ιστορία της Τουρκοκρατίας και της Ενετοκρατίας στην Ελλάδα, όπ.π., σελ. 194.
20. Κρατώ στο αρχείο μου μερικά από τη Ζαγορά, τον Άγιο Λαυρέντη, τις Μηλιές και το Προμίρι.
21. Αλέκου Ε. Φλωράκη, Η Λαϊκή Λιθογλυπτική της Τήνου, Β' έκδοση συμπληρωμένη, (Αθήνα 1980), σελ. 36.
22. Κοινοτικός Βίος εις την Θετταλομαγνησίαν επί Τουρκοκρατίας, όπ.π., σελ. 53.
23. Γιώργου Θωμά, Κοινοτικοί καυγάδες στις Μηλιές του Πηλίου (1790 - 1819), Τρικαλινά, τόμ. Α', Τρίκαλα 1981, σελ. 177-180 (και ανάτυπο).
24. Νικολάου I. Πανταζόπουλου, Κοινοτικός Βίος εις την Θετταλομαγνησίαν επί Τουρκοκρατίας, όπ.π., σελ 50. Στα 1840 οι κάτοικοι των Μηλεών δεν διστάζουν να κατηγορήσουν με αναφορά τους προς τους Τούρκους του Κάστρου Βόλου, το μητροπολίτη Δημητριάδας Ματθαίο ως απατεώνα (!), επειδή τους ξεγέλασε και τους πήρε χρήματα (Βαγγέλη Σκουβαρά, Πηλιορείτικα Β', όπ.π., σελ. 222 - 224).
25. Άμα όμως ο άντρας είχε περάσει από το στρατιωτικό στάδιο, τότε για να παντρευτεί, έπρεπε να πάρει άδεια και από τις τούρκικες Αρχές (βλ. Γιώργου Θωμά, Ο Πηλιορίτης οπλαρχηγός Γιώργης Ζορμπάς, όπ.π., σελ. 21). Πάντως σ’ όλες τις περιπτώσεις ο δεσπότης απαιτούσε χρήματα από τους πιστούς. Σώζεται μάλιστα στη Βιβλιοθήκη των Μηλεών μια σχετική διαταγή (Ιούνιος του 1846) του μητροπολίτη Δημητριάδας Μελετίου προς τα πηλιορίτικα χωριά, όπου βλέπουμε τούτα: Για κάθε πρώτο γάμο έπρεπε να παίρνει 6,5 γρόσια. Για κάθε δεύτερο γάμο 13 γρόσια και για κάθε τρίτο 50. Για να εκδόσει διαζύγιο ο μητροπολίτης θα έπαιρνε 100 γρόσια και για να διαλύσει αρραβώνα (τότε ο αρραβώνας τελούνταν με εκκλησιαστική τελετή, όπως θα δούμε και στο οικείο κεφάλαιο), είχε να λαβαίνει 25 γρόσια. Τα χρήματα θα τα έδινε ο υπεύθυνος άντρας ή γυναίκα. Γενικά ο μητροπολίτης χαράτσωνε για τα καλά τα χωριά και τους ιερείς του ακόμα, ζητώντας γρόσια κάθε χρονιά. Για να χειροτονήσει παπά, απαιτούσε 300 γρόσια (Βιβλιοθήκη Μηλεών, Φάκ. Ζ', αριθ. διαταγής 27).
26. Μια προσπάθεια συμβιβασμού κάποιου αντρόγυνου στις Μηλιές, που είταν στα μαχαίρια, βλέπουμε να αναλαμβάνει ο μητροπολίτης Δημητριάδας Μελέτιος στα 1842 (Βιβλιοθήκη Μηλεών, Φάκ. ΚΑ', αριθ. αναφοράς του οικονόμου παπα-Κωνσταντή προς το δεσπότη 29. Η αναφορά είναι ανέκδοτη).
27. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 225, υπ. 2.
28. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 225, υπ. 2.
29. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 225.
30. Υπάρχει ωστόσο μια ανέκδοτη εγκύκλιος του δεσπότη Δημητριάδας Μελετίου από το 1846 (Βιβλιοθήκη Μηλεών, Φάκ. Ζ', αριθ. 9), απ’ όπου φαίνεται πως κι ο φτωχός μπορούσε να προκαλέσει έναν αφορισμό με αίτησή του στο δεσπότη, αρκεί ο τελευταίος να διαπίστωνε το δίκιο του και να πληρωνόταν.
31. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 226, υπ. 1.
32. Πρώτο ρύζι, δηλαδή πρώτης ποιότητας, ήθελε μάλλον να γράψει.
33. Δεν είναι κατανοητή η έκφραση.
34. Βλ. α) Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 274 - 275, β) Δημ. Κ. Αγραφιώτη, Ποικίλα Ιστορικά από την επαρχία της Αγιάς, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. Β', Λάρισα 1981, σελ. 148 - 149.
35. Αφορισμούς δέχτηκαν και δυο Προμιριώτες, σύμφωνα με μια παράδοση του Προμιριού, ο Νικολής Χατζής στα 1824 - 1825 και ο γέρο - Μέμτσας γύρω στα 1860. Αφορίζοντας ο δεσπότης τον δεύτερο, του είπε μεταξύ άλλων: «Όσο έχ’ ς τα μάτια σ’ ανοιχτά, ούτι να κ’ τάξεις του κτιρίου τ’ Θιού» (Από την ανέκδοτη μελέτη μου για τη σφαγή του Προμιριού από τους Τούρκους στα 1823). Μα και τρία τέσσερα ακόμα χωριά του Πηλίου είχαν αφοριστεί από δεσποτάδες, όπως λένε οι παραδόσεις. Μεταξύ αυτών και το χωριό Πινακάτες. Το αφόρισε ένας δεσπότης, επειδή οι πρώτοι κάτοικοί του, που είταν της ίδιας γενιάς, παντρεύονταν μεταξύ τους (Βαγγέλη Σκουβαρά, Πηλιορείτικα Β', όπ.π., σελ. 211).