ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β'
Το κυρίως αντικείμενο

ΜΕΣΑ στην αφύπνιση των παραγωγικών δυνάμεων του Πηλίου, την ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας, και την καλλιέργεια σχέσεων με τα πολιτισμένα κέντρα της Ευρώπης, δημιουργείται και μια άλλη ανάγκη, άγνωστη πιο πριν, με υψηλότερη στόχευση. Η ανάγκη της παιδείας. Οι ξενιτεμένοι Πηλιορίτες είναι φορείς αυτού του νέου πνεύματος, αφού οι ίδιοι γνωρίζουν εκπαιδευτήρια στην Ευρώπη και παρακολουθούν μια νεολαία προχωρημένη σ’ άλλα επίπεδα. Τάχα και τα δικά τους παιδιά δεν θα μπορούσαν να ακολουθήσουν την πορεία των άλλων παιδιών της Ευρώπης;

Το νέο πνεύμα λοιπόν που διαμορφώνει ο ξενιτεμένος Πηλιορίτης αποκρυσταλλώνει και την πίστη στη βαρύνουσα επίδραση της παιδείας για τη βελτίωση και τον εξευγενισμό της ζωής. «Τά γράμματα κάνουν τούς ἀνθρώπους», έγραφε από την Ολλανδία σε κάποιες ενθυμήσεις του, στο Β' μισό του 18ου αιώνα, ο Ζαγοριανός έμπορας Ιωάννης Πρίγκος¹. Αλλού πάλι ο ίδιος, απηχώντας βέβαια παραδοχές των ξενιτεμένων Ελλήνων, θα μακαρίσει την πολίχνη, που διατηρεί σχολείο: «Καλότυχη ἐκείνη ἡ χώρα ὁπού ἐπιμελᾶται νά εἶναι σχολεῖο διά νά μαθητεύονται τά γράμματα τά τέκνα τους. Θέλει εἶναι εὐτυχία τῆς χώρας ἐκείνης, χωρίς ἄλλο»².

Τα σχολεία λοιπόν στο Πήλιο πρέπει να τα ιδούμε στο πλαίσιο μιας γενικότερης πολιτισμικής και οικονομικής ανόδου. Ωστόσο τα πρώτα σχολεία³ είναι φτωχά και με προγράμματα για στοιχειώδεις μόνο γνώσεις. «Δέν πρέπει νά νομίζουμε - παρατηρεί ο Γιάννης Κορδάτος⁴ - πώς χτίστηκαν τίποτα μεγάλα χτίρια, ἤ ὅτι διδάσκονταν σ’ αὐτά ἀνώτερα μαθήματα. Στά πρῶτα σχολεῖα δέν μάθαιναν τά λίγα παιδιά πού φοιτοῦσαν τίποτα ἄλλο παρά τό ἀλφάβητο, τήν πρόσθεση, τόν πολλαπλασιασμό καί τήν ἀφαίρεση (...)». Είταν τα λεγάμενα σχολεία των «κοινών γραμμάτων» αυτά τα πρώτα εκπαιδευτήρια μες στο θλιβερό τοπίο της σκλαβιάς.

Αργότερα τα προγράμματα των μαθημάτων καταρτίζονταν από τη Μητρόπολη, κι όπως είταν επόμενο, δινόταν προτεραιότητα στα θρησκευτικά. Είταν προγράμματα άσχετα με τη ζωή και την επιστημονική γνώση βέβαια⁵.

Πόσο κυριαρχικό ρόλο ασκούσε το θεοκρατικό αλλά και το αρχαιοπρεπές πνεύμα στην εκπαίδευση και των Πηλιοριτών μαθητών, κατοπτρίζεται στο σχολικό εγχειρίδιο «Ηθικόν Δίδαγμα», που τύπωσε στα 1880 στην Αθήνα ο παπα - Κωνσταντίνος Κυρτσώνης από τη Δράκια του Πηλίου «πρός χρῆσιν τῶν δημοτικῶν σχολείων ἰδίως δέ των παρθεναγωγείων (...)». Το βιβλίο τούτο χρησιμοποιήθηκε τουλάχιστο στα σχολεία της Δράκιας και του Αγίου Λαυρέντιου. Να μια συζήτηση για το Θεό, ανάμεσα σε μια δασκάλα και στη μαθήτριά της:

• «Διδ. Ἐν πρώτοις, κόρη μου, σέ συμβουλεύω νά ἔχης τόν φόβον τοῦ Θεοῦ, καί εἰς πᾶσαν σου ἐπιχείρησιν ἤ πρᾶξιν νά ἐπικαλῆσαι τήν τοῦ Θεοῦ χάριν καί βοήθειαν.
  Μαθ. Εἰς τί συνίσταται ὁ φόβος τοῦ Θεοῦ;
  Διδ. Εἰς τό νά άγαπᾶς τόν Θεόν ἐξ ὅλης ψυχῆς καί καρδίας.
  Μαθ. Ἡ δέ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ εἰς τί συνίσταται;
  Διδ. Εἰς τό νά φυλάττης τάς δέκα ἐντολάς τοῦ Θεοῦ (...)»⁶.

Την κατάσταση αυτή, καθώς και την έλλειψη μιας μεθοδολογικής διδασκαλίας διαπίστωσε κι ο Νικόλαος Πολίτης στα 1883, όταν σταλμένος απ’ την κυβέρνηση, ανέβηκε στο Πήλιο κι επιθεώρησε πολλά σχολεία. Από την έκθεση, λοιπόν, που υπόβαλε στο υπουργείο, βλέπουμε πως το βάρος της διδασκαλίας έστρεφαν οι δάσκαλοι στον τομέα των θρησκευτικών μαθημάτων, υποχρεώνοντας τα παιδιά να απομνημονεύουν αφηρημένες θεολογικές γνώσεις και να τις αποδίδουν σε γλώσσα αρχαιοπρεπή. Ακόμα παρατηρούμε ότι η μάθηση στηριζόταν στην αποστήθιση, μια αποστήθιση βασανιστική κι ανώφελη για το μαθητόκοσμο, αφού αφορούσε κάθε λεπτομέρεια και άχρηστη ύλη⁷.

Η χαμηλή ποιότητα των σχολείων καθρεφτίζεται και σε κάποιες στιχοπλοκίες μαθητών, όπως⁸:

• Α' «μαθημάτων φρόντιζε καί μι χρημάτον
  τά γάρ καλά μαθήματα φέρουσυ τά χρείματα
  ο θέλον γράματα μαθείς
  καί τεχνηκόν κονδίλει
  θέλει πολλάς ὑπομονάς
  θέλει πολλάς ημέρας
  τότε νά μάθη ὁ μαθητής
  καί τέλυος νά γένη».⁹
 
• Β' «Ὁ θέλων γράψιμον μαθῆν
  κέ θέλη ἐπινήσθε (=ἐπαινεῖσθαι)
  θέλει πολάς υπομονάς
  θέλει πολάς ημέρας (...)».¹⁰

Άλλος πάλι μαθητής από τη Ζαγορά γράφει στη δεκαετία 1811 -1820, με μια υπερβολή οπωσδήποτε, πως αν και σπούδασε εφτά χρόνια, μόλις έμαθε να γράφει «κουτσά στραβά» τ’ όνομά του¹¹.

Είταν βέβαια και η λειψή μόρφωση των δασκάλων μια αιτία της χαμηλής εκπαίδευσης, ωστόσο οι τελευταίοι - όποιοι κι αν είταν - έπρεπε να αποσπούν το σεβασμό των μαθητών, αφού όπως έλεγαν στη Ζαγορά του 18ου αιώνα,

• «Καλός, κακός διδάσκαλος, πρέπει δέ νά τιμᾶται
  παρά τῶν μαθητῶν αὐτοῦ. Τ’ ἀκοῦτε; Μήν χολᾶτε.»¹².

Αντίθετα οι δάσκαλοι, από τα 1850 τουλάχιστο και δώθε, γνώριζαν αρκετά καλά την ελληνική γλώσσα, δίδασκαν όμως εμπειρικά και καθόλου επιστημονικά. Πέρ’ απ’ αυτό, συμπεριφέρονταν άγρια και σκληρά στους μαθητές τους. Φυσικά τον πρώτο ...λόγο είχε η πασίγνωστη βέργα ή ο χάρακας. Ξύλο και των γονέων. Σπασμένα κεφάλια και αίματα πολλές φορές. Δάκρυα και λυγμοί.

Συνηθισμένα εξάλλου παιδονομικά μέτρα, που διατήρησε η παράδοση του Πηλίου, είταν η ορθοστασία του άταχτου ή αμελέτητου μαθητή μέσα στην τάξη ή στο διάδρομο, η γονάτιση απάνω σε χαλίκια ή σπασμένα καρυδότσουφλα, η απομόνωσή του στην αίθουσα διδασκαλίας ή το υπόγειο, σαν θα σχολνούσαν οι άλλοι μαθητές, ο φάλαγγας¹³ κλπ.

Μια εικόνα της σκληρότητας των δασκάλων προς τους μαθητές στο Πήλιο, δίνει κι ένα τραγούδι που έλεγαν τα παιδιά κάθε Μεγάλη Πέμπτη στην Τσαγκαράδα και τη Ζαγορά τουλάχιστο:

• «Χαῖρε νί, χαῖρε π’ λί (πουλί),
  χαιρετήματα σταυρέ·
  ψάλλω δῶ, ψάλλω κεῖ,
  ψάλλω καί μές στο σακί.
  Σήκω, κυρά ’ πό τό θρονί
  νά μοῦ δώκεις το ἀβγό
  ἔχω δάσκαλο κακό
  καί δασκάλισσα κακή,
  πού μέ δέρν’ καί μέ χτυπάει
  καί στον τοῖχο με βροντάει»¹⁴.

Οι εξετάσεις των μαθητών γίνονταν στο τέλος της σχολικής χρονιάς μπροστά σε σύναξη των χωρικών, κι έπαιρναν πανηγυρικό χαραχτήρα. Εξεταστές είταν όχι οι δάσκαλοι μα οι προύχοντες κι οι γραμματισμένοι του χωριού. Φόβος και τρόμος τότε κυρίευε τους μαθητές, μήπως και δεν ανταποκριθούν στα ερωτήματα των προκρίτων. Ο φόβος κυριαρχούσε και στο δάσκαλο, επειδή το καλό όνομα που θα έπαιρνε στο χωριό, είταν πάντα συνυφασμένο με το βαθμό των επιτυχημένων απαντήσεων, που θα έδιναν οι μαθητές του. Ο δάσκαλος κρινόταν απ’ τους προκρίτους - εξεταστές, κι είταν ανοιχτός σε κάθε δύστροπη ή και βλακώδη ακόμα ερώτησή τους. Αυτοί θα κανόνιζαν αν θα τον κρατούσαν κι άλλη χρονιά, κι αυτοί βέβαια επιλέγανε κάθε φορά όποιον ήθελαν. Άμα δεν τους άρεζε, μπορούσαν να τον απολύσουν ακόμα και κατά τη διάρκεια του σχολικού χρόνου και λόγο να μη δώσουν πουθενά¹⁵. Είναι αλήθεια όμως, ότι τα σχολεία στο Πήλιο τα ίδρυαν και τα συντηρούσαν οι κοινότητες. Αυτές έφερναν τους δασκάλους κι αυτές εξασφάλιζαν ένα σπίτι, συνήθως ισόγειο, για σχολείο. Αργότερα βέβαια κατασκεύαζαν και ειδικά διδαχτήρια. Στη Ζαγορά λογουχάρη χτίστηκε διόροφο διδαχτήριο στα 1833¹⁶ και στο Προμίρι ημιδιόροφο γύρω στα 1850¹⁷.

Αρωγά στα πηλιορίτικα εκπαιδευτήρια έρχονταν και κάποια μοναστήρια, κυρίως εκείνα που εξουσιάζονταν απ’ την κοινότητα¹⁸ κι όχι απ’ τη Μητρόπολη, γιατί απ’ ό,τι είναι γνωστό, η τελευταία δεν έδωκε δείγματα ευαισθησίας μπροστά στις εκπαιδευτικές φροντίδες των ραγιάδων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας¹⁹.

Ύστερ’ απ’ την Επανάσταση του ’21 περνάει και στο Πήλιο η αλληλοδιδαχτική μέθοδος²⁰, που εφαρμόστηκε ως το 1900 περίπου, γιατί αντικαταστάθηκε στο μεταξύ νομοθετικά με τη συνδιδαχτική διδασκαλία²¹.

Στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας δημιουργούνται και τα πρώτα νηπιαγωγεία στο Πήλιο, που πρέπει κι αυτά να ανήκαν στην αρμοδιότητα της κοινότητας, όπως και τα άλλα σχολεία, μια και δεν υπήρχε κεντρική εξουσία²². Δεν ξέρουμε όμως, αφού δεν σώθηκε καμιά πηγή, αν στα ιδρύματα τούτα φοιτούσαν νήπια και των δυο φύλων ή μόνο αγόρια. Πάντως στα 1842 -1844 έχουμε την πρώτη πληροφορία για την εκπαίδευση κοριτσιών στον Άγιο Λαυρέντιο με αναγνωσματάριο το Οκτωήχι και το Ψαλτήρι²³.

Αλλά το πρώτο οργανωμένο παρθεναγωγείο του Πηλίου άρχισε να χτίζεται – σε μεγάλες μάλιστα διαστάσεις και διόροφο - στα 1852, για να λειτουργήσει από τα 1855, με δαπάνη του πλουσίου Ζαγοριανού Ιωάννη Κασσαβέτη, που ζούσε στη Σύρο²⁴. Η φοίτηση όμως των κοριτσιών είταν περιορισμένη τόσο στη Ζαγορά, όσο και στα λιγοστά χωριά που ιδρύθηκαν αργότερα παρθεναγωγεία. Οι παλιές προλήψεις είταν ακόμα ισχυρές και στο Πήλιο. Είναι όμως γεγονός ότι με την απελευθέρωση της περιοχής από τους Τούρκους στα 1881, όλα τα πηλιορίτικα χωριά είχαν από ένα τουλάχιστο σχολείο.

Εκείνο όμως που κορυφώνει τις αναγεννητικές ροπές των Πηλιοριτών κι αντανακλά την αναζήτηση της επαφής τους με την αρχαία σκέψη και την επιστήμη, είναι η ίδρυση των δυο ανώτερων σχολείων στο Πήλιο: Του Ελληνομουσείου της Ζαγοράς και της Σχολής Μηλεών.

1. Βαγγέλη Σκουβαρά, Ιωάννης Πρίγκος, όπ. π., σελ. 143.
2. Βαγγέλη Σκουβαρά, Ιωάννης Πρίγκος, όπ. π., σελ. 266.
3. Το πρώτο σχολείο στο Πήλιο και τη Μαγνησία ιδρύθηκε στη Ζαγορά στις αρχές του 17ου αιώνα, σύμφωνα με μια πληροφορία του Φιλίππου Ιωάννου (Νικολάου I. Μάγνη, Περιήγησις..., όπ.π., σελ. 86). Στα 1647 - 1648 βρίσκουμε πάλι στη Ζαγορά σχολείο (Βαγγέλη Σκουβαρά, Ιωάννης Πρίγκος, όπ.π., σελ. 222). Εντατικότερη προσπάθεια σύστασης σχολείων στο Πήλιο, θα αρχίσει από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Τότε παρουσιάζονται σχολεία στη Μακρινίτσα, την Πορταριά, τον Αϊ - Λαυρέντη, τον Αϊ - Γιώργη Νηλείας, τις Μηλιές, την Τσαγκαράδα, Κισσό κ.α. Εδώ στον Κισσό δίδαξε, σύμφωνα με την παράδοση, και ο Ρήγας Φεραίος. Η τάση για εκπαίδευση κατά το τέλος του 18ου αιώνα, παρατηρείται και σε όλη σχεδόν την Ελλάδα (Ελληνική Νομαρχία, Κείμενα - Σχόλια - Εισαγωγή Γ. Βαλέτας, έκδ. Δ', 1982, σελ. 207).
4. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 579.
5. Γιάννη Κορδάτου, Το Πήλιο -Λαογραφικά και Ιστορικά-, όπ.π., σελ. 63 - 64. Πρβλ. και Γιώργου Θωμά, Εκπαιδευτικές προσπάθειες στο τουρκοκρατούμενο Πήλιο, όπ.π., σελ. 29.
6. Γιώργου Θωμά, Εκπαιδευτικές προσπάθειες στο τουρκοκρατούμενο Πήλιο, όπ.π., σελ. 29.
7. Νικολάου Πολίτου, Έκθεσις Επιθεωρήσεως Δημ. Σχολείων της επαρχίας Βώλου, Αθήναι 1884, σελ. 72.
8. Γιώργου Θωμά, Εκπαιδευτικές προσπάθειες στο τουρκοκρατούμενο Πήλιο, όπ.π., σελ. 45.
9. Την ενθύμηση δημοσίευσε, με κάποιες διαφορές και αφού διόρθωσε την ορθογραφία της, ο Γιάννης Κορδάτος (όπ. π., σελ. 595).
10. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 595.
11. Η πληροφορία είναι παρμένη από ένα ποίημα με 11.000 στίχους (!), στο οποίο αναφέρθηκε αποσπασματικά και για πρώτη φορά ο Δ. Βικέλας το 1886 (βλ. Περιπλανήσεις Έλληνος τυχοδιώκτου 1811-1820, εφημ. «Εστία» 6 Απριλίου 1886).
12. Βαγγέλη Σκουβαρά, Ιωάννης Πρίγκος, όπ. π., σελ. 224. Στη Ζαγορά κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα κάποιοι αγρότες ανάπτυξαν μια σχέση με τα βιβλία. Ζώντας στις αγροικίες τους, έπαιρναν απ’ τα ξωκλήσια βιβλία και τα διάβαζαν τις νύχτες με το λυχνάρι (Βαγγέλη Σκουβαρά, όπ. π., σελ. 223).
13. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 595. Μια περιγραφή του φάλαγγα έχουμε απ’ το Θ. Ν. Φιλαδελφέα (Περί των από του ΙΗ' αιώνος εν Αθήναις Σχολείων, περιοδ. «Χρυσαλίς», τεύχ. 4, σελ. 316).
14. Βλ. Γεωργίου Αδρακτά, Η Μεγάλη Εβδομάς επί του Πηλίου, «Έβδομάς» 31 Μαρτίου 1890.
15. Βλ. α) Βαγγέλη Σκουβαρά, Ιωάννης Πρίγκος, όπ. π., σελ. 278, β) Αποστολίας Νάνου - Σκοτεινιώτη, Μακρινίτσα, όπ.π., σελ. 18, 20, 22, γ) Γιώργου Θωμά, Εκπαιδευτικές προσπάθειες στο τουρκοκρατούμενο Πήλιο, όπ.π., σελ. 25 - 26.
16. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 590.
17. Γιώργου Θωμά, Εκπαιδευτικές προσπάθειες στο τουρκοκρατούμενο Πήλιο, όπ.π., σελ. 22.
18. Βλ. α) Κώστα Λιάπη, Αρχειακά της Μονής «Μέγα Σωτήρα» του «Μεγάλου» Αϊ-Γιώργη του Πηλίου, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. Δ', Λάρισα 1983, σελ. 89, 94 (και ανάτυπο), β) Γιώργου Θωμά, Το Μοναστήρι του Αγίου Νικολάου του «Γέρου» στις Μηλιές του Πηλίου, όπ.π., σελ. 103, 105, γ) Του ίδιου, Εκπαιδευτικές προσπάθειες στο τουρκοκρατούμενο Πήλιο, όπ.π., σελ. 24.
19. Εξαίρεση αποτελεί, απ’ ό,τι είναι γνωστό, ο επίσκοπος της Δημητριάδας (Βόλου) Γρηγόριος, που βοήθησε στην ανέγερση του Ελληνομουσείου Ζαγοράς το 1777. Είταν όμως Ζαγοριανός και αδερφός του φιλεκπαιδευτικού Πατριάρχη Καλλίνικου.
20. Γιώργου Θωμά, Εκπαιδευτικές προσπάθειες στο τουρκοκρατούμενο Πήλιο, όπ.π., σελ. 32. Για την αλληλοδιδαχτική μέθοδο στη Ζαγορά, βλ. Απόστολου Κωνσταντινίδου, Κωνσταντίνος Παντόπουλος, εφημ. «Η Θεσσαλία» 1 Ιανουάριου 1964. Η μέθοδος αυτή, γνωστή από την αρχαιότητα, διαμορφώθηκε σε παιδαγωγικό σύστημα στην Ευρώπη γύρω στα 1800. Αποκεί μεταφέρθηκε το 1819 στην Ελλάδα απ’ το Γεώργιο Κλεόβουλο, συστηματοποιήθηκε όμως από τον παιδαγωγό Ιωάννη Κοκκώνη στην εποχή του Καποδίστρια. Για την αλληλοδιδαχτική μέθοδο, βλ. πρόχειρα α) Γεωργίου Κλεόβουλου, Ερμηνεία της Αλληλοδιδακτικής Μεθόδου (κυκλοφόρησε χειρόγραφη σε μερικά αντίτυπα), β) Ανωνύμου, Σύστημα Αγγλικόν διά τα Σχολεία ή εύκολος Μέθοδος διά την διδασκαλίαν των παίδων, γ) Ἰωάννου Κ. Κοκκώνη, Εγχειρίδιον ή Οδηγός της Αλληλοδιδακτικής Μεθόδου, Β' έκδοσις, Αθήναι 1850, δ) Χρ. Λέφα, Ιστορία της Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1942, σελ 128 - 140. Ο Γρηγόριος Κωνσταντάς γνώριζε τη μέθοδο από το 1785. Την είχε μάθει στο Βουκουρέστι απ’ το Νεόφυτο Καυσοκαλυβίτη (βλ. Γ. Χαριτάκη, Σημείωμα Γρ. Κωνσταντά περί Ελληνικών Σχολείων κατά το 1825, Νέα Εστία, ΙΣΤ',τόμ. 31,τεύχ. 357, Αθήναι 1 Φεβρουάριου 1942, σελ. 81).
21. Σ. Ν. Παπαδημητρίου, Ιστορία του Δημοτικού μας Σχολείου, μέρος Α' (1834 - 1895), Αθήνα 1950, σελ. 36. Σύμφωνα με τη συνδιδαχτική διδασκαλία, τα μαθήματα θα τα δίδασκε ο ίδιος ο δάσκαλος.
22. Νικολάου Πολίτου, Έκθεσις Επιθεωρήσεως Δημ. Σχολείων της επαρχίας Βώλου, όπ.π., σελ.72.
23. Γιώργου Θωμά, Εκπαιδευτικές προσπάθειες στο τουρκοκρατούμενο Πήλιο, όπ.π., σελ. 18.
24. Η διαθήκη του Ιωάννη Κασσαβέτη, συνταγμένη στα 1867, δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά απ’ τον επιγραφόμενο στα «Κείμενα του Βόλου» (Τεύχ. 7, 1980, σελ. 661 - 666). Βλ. και Γιώργου Θωμά, Εκπαιδευτικές προσπάθειες στο τουρκοκρατούμενο Πήλιο, όπ.π., σελ. 18, 22, 23 και 24, όπου και φωτογραφίες του διδαχτηρίου, που δεν σώζεται σήμερα, καθώς και των μαθητριών από το 1870.