Αρχικά τα σπίτια είταν μικρά και απλά. Με την ανάπτυξη όμως των παραγωγικών δυνάμεων και την άνοδο της οικονομίας, χτίζονται μεγάλα, πλατυμέτωπα και στενομέτωπα¹. Πολλά απ’ αυτά κατασκευάζονται στον τύπο του βορειοελλαδίτικου σπιτιού με κάτοψη τετράγωνη ή ορθογωνική (σε λιγοστές περιπτώσεις σε σχήμα πλατιού Π²) και κύριο χαραχτηριστικό τον φρουριακό τους χαραχτήρα για την άμυνα των ενοίκων, και την προβολή του απάνω ορόφου που στηρίζεται σε ξύλινα φουρούσια³. Λέγονται και πύργοι ή (τα μικρότερα) πυργάκια, και σε πολλές περιπτώσεις τριγυρίζονται από ψηλόν πετρόχτιστο αυλόγυρο. Ο χαραχτήρας αυτός εκδηλώνεται και με τους χοντρούς τοίχους, τα πολύ μικρά παράθυρα στα χαμηλά σημεία των τοίχων, τις πολεμίστρες (μασγάλια τις έλεγαν) και τη βαριά πόρτα την επενδυμένη εξωτερικά με χοντρή λαμαρίνα συνήθως. Το ισόγειο, το λεγόμενο κατώι, χρησιμοποιείται για την αποθήκευση των αγροτικών προιόντων. Απ’ αυτό μια ξύλινη σκάλα οδηγεί στο δεύτερο πάτωμα, όπου βρίσκεταιτο χειμωνιάτικο με το τζάκι (με τετράγωνη ή ημικυλινδρική φούσκα), το κελάρι και η σάλα μπροστά. Άλλη σκάλα επίσης συνδέει το μεσοπάτωμα με τον τρίτον όροφο (αν υπάρχει), που είναι χτισμένος με ελαφρά υλικά στους τρεις τοίχους (ανατολικό, νότιο και δυτικό) κι αποτελεί τον ωραιότερο χώρο του σπιτιού, γιατί εδώ αποθεώνεται η ομορφιά. «Τό πάτωμα αὐτό - παρατηρεί ο Κίτσος Μακρής⁴ - εἶναι ὁ πιό πλούσια διακοσμημένος χῶρος τοῦ σπιτιοῦ, μέ σκαλιστά ταβάνια, ξυλόγλυπτες πόρτες, ζωγραφιές στους τοίχους, στολισμένα ντουλάπια καί πολύχρωμους φεγγίτες».

Πρόκειται για μια εντυπωσιακή διακόσμηση που «ἐξωράιζε τήν καθημερινότητα τῆς ζωῆς τους κι ἔδινε διαφυγή στή σκλαβιά τους μέ ἀναπολήσεις ἀπό εἰκόνες μέ σχέδια καί φανταστικές ἀπεικονίσεις τῆς Κωνσταντινούπολης»⁵. Εννοείται πως σ’ αυτό τον όροφο περνούσε και το περισσότερο φως μέσα.

Εδώ απλώνεται το δοξάτο (μεγάλος χώρος απ’ όπου περνάει κανείς στα διάφορα δωμάτια του ορόφου), εδώ είναι και ο «καλός οντάς», το καλύτερο δωμάτιο, όπου η οικογένεια υποδεχόταν τους επισκέπτες στους καλοκαιρινούς μήνες. Εδώ ακόμα οργάνωνε τις διασκεδάσεις σε διάφορες «μεγάλες» μέρες του χρόνου και σε κοινωνικά γεγονότα του σπιτιού: Σε μια ονομαστική γιορτή, σ’έναν αρραβώνα, γάμο κλπ.

Η σκεπή πλακοσκέπαστη, με το γείσο ένα γύρω σε διακριτική προεξοχή, ώστε να προστατεύει τους τοίχους απ’ τα νερά της βροχής και να εμποδίζει τις ακτίνες του ήλιου να περνούν μέσα το καλοκαίρι. Εντυπωσιακές είταν και οι καπνοδόχοι που εξείχαν αρκετά, καθώς και οι καμπυλωτές (προς τα έξω) σιδεριές στα παράθυρα του μεσοπατώματος, για να ελέγχουν οι ένοικοι την είσοδο.

Στην αυλή δημιουργούνται οι βοηθητικοί χώροι (φούρνος, πλυσταριό, στάβλος, αποχωρητήριο κλπ.). Πολλές αυλές είταν περιφραγμένες, όπως είδαμε και παραπάνω, με χτιστό ψηλό τοίχο σκέτο ή με κάγκελα στο απάνω μέρος⁶. «Πρέπει νά ἀναπλάσει κανείς μέ τή φαντασία του - γράφει ο Κίτσος Μακρής⁷ - τούς χώρους αὐτούς ὅταν ἦταν σέ χρήση, καινούργιους, πεντακάθαρους, στρωμένους μέ τά πηλιορείτικα πολύχρωμα ὑφαντά, γιά νά νιώσει τήν ἀτμόσφαιρα ζεστασιᾶς καί αρχοντιᾶς πού δημιουργοῦσαν».

Τα μεγάλα τούτα αρχοντικά είταν και συνέπεια του πλούτου, κι επομένως θα τα συναντήσουμε σε πλούσια χωριά, όπως τη Ζαγορά, την Πορταριά, τη Μακρινίτσα, τον Άνω Βόλο, τον Αϊ Γιώργη Νηλείας, τα Λεχώνια, την Τσαγκαράδα, το Τρίκερι κλπ., ένα γεγονός που πιστοποιείται κι από παλιότερες φωτογραφίες των χωριών αυτών. Έχουμε όμως και μια μαρτυρία του 1838 για το μέγεθος των οικοδομημάτων της Ζαγοράς⁸: «Ἔχει ἡ χώρα (Ζαγορά) μᾶλλον δέ κωμόπολις σπίτια ὑπέρ τά πεντακόσια καλῶς κτισμένα καί πολλά ὡς παλάτια ὄχι κατώτερα ἀπό τά τῆς Κωνσταντινουπόλεως». Στα μικροχώρια αντίθετα θα βρούμε λιγοστά τέτοια σπίτια - και πάλι χωρίς το μέγεθος και την πλούσια διακόσμηση των άλλων στα κεφαλοχώρια - και πάρα πολύ λίγα στο βόρειο Πήλιο, που είταν και η φτωχότερη περιοχή του βουνού.

Τα σπίτια των λαϊκών τάξεων είναι ισόγεια ή το πολύ με ένα πάτωμα, και απλά. Στα περισσότερα το ισόγειο χρησιμοποιούνταν όχι μονάχα ως αποθήκη αλλά και ως στάβλος, κι είχαν (τα διόροφα) εξωτερική πέτρινη σκάλα ή (σπανιότερα) εσωτερική ξύλινη⁹. Τέλος τα εξοχικά σπίτια, τα καλύβια όπως λέγονται μέχρι σήμερα, είταν πιο φτωχικά κι όλα σχεδόν ισόγεια¹⁰, όπου έμεινε η οικογένεια στο μισό μέρος και τα οικόσιτα στο άλλο. Το πολύ να υπήρχε ανάμεσα ένα πρόχειρο ξύλινο πλέγμα ή να διαμορφωνόταν ένα μικρό μεσοπάτωμα.

Από τα μέσα του 19ου αιώνα θα αρχίσει το πέρασμα νεοκλασικών στοιχείων στο Πήλιο, καθώς και η ανέγερση νεοκλασικών σπιτιών¹¹, κυρίως σε χωριά με ανθηρή οικονομία. Ο νέος αυτός ρυθμός με τα διαφορετικά στοιχεία που τον χαραχτήριζαν, διαφοροποίησε την παλιότερη αρχιτεκτονική και σε αρκετές περιπτώσεις συνδυάστηκε επιτυχημένα με τον προηγούμενο. Με το συνδυασμό αυτό δημιουργήθηκαν κατασκευές αξιοπρόσεχτες, αλλά σιγά σιγά το νέο στοιχείο επιβάλλεται και κυριαρχεί. Τώρα η κύρια είσοδος του σπιτιού «διαμορφώνεται σέ καμαροσκέπαατη έσοχή, μέ δυό μαρμάρινους κίονες πού συνδέονται μεταξύ τους καί μέ τούς πλαγινούς τοίχους μέ τρία τόξα»¹². Δημιουργούνται μπαλκόνια μαρμάρινα, ένα στην κύρια είσοδο με διπλή καγκελόφραχτη σκάλα κι ένα στον δεύτερον όροφο, συνήθως πάνω από το πρώτο, με κάγκελα, στηριγμένο σε μαρμάρινα σκαλιστά φουρούσια. Κατασκευάζονται επίσης και απομιμήσεις μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών εκεί όπου για διάφορους λόγους δεν τοποθετούνται μάρμαρα. Είταν ένας ρυθμός, που επιβλήθηκε στο Πήλιο κι απλώθηκε καί στο Βόλο.

Τέλος θα συναντήσουμε, σε περιορισμένη όμως κλίμακα, κι έναν άλλο ρυθμό - συνδυασμό «παραδοσιακῶν καί δυτικοευρωπαϊκῶν στοιχείων»»¹³, όπως στον πύργο του Κοκοσλή στα Άνω Λεχώνια και στο σπίτι του Χατζηκοσμά στο Ανήλιο»¹⁴.

Μια τελευταία μορφή οικοδομήματος μπορεί να πει κανείς πως είναι τα χαγιάτια στην παρυφή της πλατείας πολλών χωριών για να κάθονται οι άρχοντες»¹⁵.

1. Γύρω στα 1860, σύμφωνα με μαρτυρία του Νικολάου Μάγνη (Περιήγησις ..., όπ.π., σελ. 46), «αἱ οἰκίαι ὅλων τῶν χωρίων (Πηλίου) εἶναι λιθόκτιστοι, τριόροφοι, διόροφοι, μονόροφοι καί σπανίως χαμόγεοι».
2. Το χαραχτηριοτικότερο δείγμα της μορφής αυτής βρίσκεται στο Τρίκερι. Εδώ οι δυο προβολές της πρόσοψης συνδέονται με χτιστό τόξο (Κίτσου Μακρή, Η Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, όπ.π., σελ. 74).
3. Σε κάποιες περιπτώσεις δεν έχουμε τέτοια προβολή αλλά ημικυκλική προεξοχή στηριγμένη «σε χτιστή βάση, σε σχῆμα ἀνεστραμμένου μισοῦ κώνου» (Κίτσου Μακρή, Η Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, όπ.π., σελ. 74).
4. Η Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, όπ.π., οελ. 74.
5. Αλεξάνδρας και Δημήτρη Μωρέτη, Αντινομίες της Ευρώπης του 18ου αιώνα, «Περιηγητική», Γενάρης - Φλεβάρης 1984, οελ. 4. Από τα τέλη του 18ου αιώνα και μετά, πολλοί πλούσιοι Πηλιορίτες απ’ τα μεγάλα χωριά του Πηλίου έφερναν ζωγράφους και τεχνίτες για να φκιάσουν και να φιλοτεχνήσουν τα σπίτια τους σύμφωνα με τα πρότυπα της Αυστρίας και της Γερμανίας (Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 621 - 622). Τις εκκλησίες και τα μοναστήρια όμως τα ζωγράφισαν Έλληνες (Ηπειρώτες, Αγραφιώτες, Κρητικοί, Εφτανησιώτες κλπ.) (βλ. Κίτσου Μακρή, Η Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, όπ.π., σελ. 44). Στον Αγιο Αθανάσιο της Ζαγοράς (1639) ήρθαν ζωγράφοι από την επαρχία Καστοριάς και εικονογράφησαν τους τοίχους (Απόστολου Γ. Κωνσταντινίδου, Τα εν τω Πηλίω όρει παλαιά και σύγχρονα χριστιανικά Μνημεία, όπ.π., σελ. 191).
6. Κίτσου Μάκρη, Η Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, όπ.π., σελ. 73-74, β) Του ίδιου, Μεταβυζαντινή και Νεώτερη Μαγνησία, όπ.π., σελ. 193, 198 - 199, γ) Του ίδιου, Βήματα, όπ.π., σελ. 70.
7. Η Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, όπ.π., σελ. 231.
8. Από τη Χωρογραφία της ανατολικής Θεσσαλίας, όπ.π..
9. Η παλιότερη γνωστή περιγραφή τόσο του πηλιορίτικου αρχοντικού όσο και του λαϊκού σπιτιού ανάγεται, απ’ όσο ξέρω, στο 1892 (βλ. Γεωργίου Αδρακτά, Βίος και Έργα επί του Πηλίου, όπ.π.).
10. Εννοείται πως οι αγροικίες των προυχόντων είταν μεγάλες κι εμφανίσιμες. Μιά τέτοια στη Ζαγορά από τα τέλη του 18ου αιώνα ή τις αρχές του 19ου σώζεται ακόμα κι αποκαλείται «του Λογιοτάτου», επειδή ανήκε σιο Ζαγοριανό δάσκαλο και αρχαιομαθή Νικόλαο Κασσαβέτη, τον «Λογιότατο». Μέσα σ’ αυτό έμεινε ως παραθεριστής τα καλοκαίρια - αρχές του αιώνα μας - ο ποιητής Γεώργιος Δροσίνης (βλ. α) Γιώργου Θωμά, Ο Δροσίνης στο Πήλιο, Ηώς, περ. Γ', έτ. 5ον, αριθ. 55, 1962, σελ. 43, β) Του ίδιου, Στο καλυβάκι του Δροσίνη, εφημ.«Η Θεσσαλία» 18.7.1965, γ) Του ίδιου, Φίλος του Δροσίνη στη Ζαγορά, εφημ. «Η Θεσσαλία» 7.5.1970, δ) Του ίδιου, Με την κόρη του ποιητή Γ. Δροσίνη, εφημ. «Η Θεσσαλία» 30.11.1980, ε) Του ίδιου, Ο Γ. Δροσίνης γαμπρός στη Ζαγορά του Πηλίου, εφημ. «Η Θεσσαλία» 12.10.1986, στ) Του ίδιου, Πέντε ανέκδοτα γράμματα του Νικ. Κασσαβέτη προς τον Γρ. Κωνσταντά, όπ.π., σελ. 139).
11. Βλ. α) Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 623, β) Κίτσου Μακρή, Η Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, όπ.π., σελ. 74 -78.
12. Κίτσου Μάκρη, Η Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, όπ.π., σελ. 78.
13. Κίτσου Μάκρη, Η Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, όπ.π., σελ. 78.
14. Βλ. Γιώργου Θωμά, Παραδόσεις από το Ανήλιο, όπ.π.. Τα ασυνήθιστα για το Πήλιο τούτα σπίτια τα έχτισαν βέβαια πλούσιοι Πηλιορίτες, που κατά το Γιάννη Κορδάτο (Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, όπ.π., σελ. 621) είχαν ξιπαστεί από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό κι είχαν πρότυπο τα σπίτια της Αυστρίας και της Γερμανίας.
15. Νικολάου I. Μάγνη, Περιήγησις..., όπ.π., σελ. 47.