Άλλοι δυο τύποι χτισμάτων, που διακρίνουμε στο Πήλιο της Τουρκοκρατίας, είναι οι βρύσες και κάποια γεφύρια. Τις πρώτες τις συναντούμε παντού: Σε πλατείες χωριών, σε αυλές και δρόμους, σε ρέματα και πλαγιές, σε δάση και σε ξέφωτα. Άλλες κοντά σε καλύβια ή ρημοκλήσια και μοναστήρια κι άλλες σε ερημικές τοποθεσίες. Οι περισσότερες απ’αυτές ανήκουν στον τύπο της ανοιχτής βρύσης. Οι υπόλοιπες είναι σκεπαστές με μικρό πλακοσκέπαστο στέγαστρο μπροστά, στηριγμένο σε δυο ξύλινες ή χτιστές ή (σπανιότερα) μαρμάρινες κολόνες. Εξαίρεση αποτελούν η «Τρανή βρύση» του Προμιριού (τρουλωτή), η «Μεγάλη βρύση» στην Μπιρ (σήμερα: Καλλιθέα) και δυο - τρεις ακόμα, γιατί εδώ έχουμε ορθογώνια χτίσματα.

Στην πρόσοψη, και στους δυο τύπους των βρυσών, δημιουργείται συνήθως τυφλή αψίδα - σπάνια διπλή - μες στην οποία ξεχωρίζουν το κανάλι, μαρμάρινο ή πέτρινο, απ’ όπου τρέχει το νερό, μια ή δυο «παραθύρες», μικρές δηλαδη κοιλότητες για να μπαίνει το σαπούνι, ένα λυχνάρι τη νύχτα κ.ά., και σε αρκετές βρύσες κάποια λιθανάγλυφα. Η κατάληξη, τέλος, του χτίσματος είναι άλλοτε οριζόντια κι άλλοτε τριγωνική¹.

Από τα 1865 κατασκευάζονται και νεοκλασικές βρύσες όχι όμως σ’ ολόκληρο το Πήλιο. Στο βόρειο και στο νότιο τμήμα δεν θα συναντήσουμε καμιά. Πάντως όλες αυτές είναι ανοιχτές, εξόν από τη βρύση σας Πινακάτες, που σκεπάζεται με μικρό μαρμάρινο στέγαστρο.

Τα γεφύρια τα έχουμε σε πολύ μικρό αριθμό. Είναι όλα σχεδόν μονότοξα², εκτός από τα ξύλινα βέβαια, που προτιμούνταν, γιατί κατασκευάζονταν ευκολότερα.

Τα εικονοστάσια, κατασκευές μικρές με τετράγωνη ή ορθογώνια κάτοψη, χτίζονταν πάντα δίπλα σ’ένα δρόμο ύστερ’ από ένα όνειρο³.

Οι κατασκευαστές των πηλιορίτικων χτισμάτων είταν ντόπιοι⁴ και ξένοι. Οι πρώτοι περιορίζονταν στα μικρότερα έργα: Μονόροφα ή το πολύ διόροφα σπίτια, μικρές εκκλησίες, βρύσες, γεφύρια κλπ. Για τα μεγάλα έργα οι Πηλιορίτες προτιμούσαν ξένες κομπανίες, κυρίως από την Ήπειρο, που είχαν κατασκευαστικές δυνατότητες εξαιρετικές. Ήδη στα 1740 επισημαίνουμε στη Ζαγορά τον Θεόδωρο Ζουπανιώτη στη συντροφιά των μαστόρων, που ανεγείρανε το ναό της Αγίας Κυριακής⁵. Αλλά ο σημαντικότερος απ’ όλους τους ξένους πρωτομαστόρους, που εργάστηκαν στο Πήλιο, είταν ο Δήμος Ζηπανιώτης, όπως είδαμε και παραπάνω, που κάλυψε με την παρουσία του το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα.

1. Βλ. και Κίτσου Μάκρη, Βήματα, όπ.π., σελ. 233 - 236.
2. Ένα μόνο τρίτοξο, το μεγαλύτερο του Πηλίου, σώζεται στην αγροτική περιοχή «Λέστιανη» της Μακρινίτσας. Είναι κατασκευασμένο με ντόπια πέτρα κι ασβέστη και με πολλή επιμέλεια, ενώ στο κατάστρωμά του υπάρχει καλντιρίμι, επίσης επιμελημένο. Χτίστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα. (Βλ. I. Μαμάκη, Λέστιανη, εφημ. «Η Θεσσαλία», 19 Ιανουάριου 1986). Το αρχαιότερο πάντως πέτρινο γεφύρι (μονότοξο) που διατηρήθηκε ίσαμε το 1980 περίπου, χτίστηκε γύρω στα 1600 σε περιοχή της Ανω Κερασιάς (από αφηγήσεις κατοίκων στα 1983).
3. Πολύ λίγα εικονοστάσια υψώθηκαν στο Πήλιο την εποχή της Τουρκοκρατίας. Οι χωρικοί προτιμούσαν να φκιάνουν εκκλησάκια παρά εικονοστάσια.
4. Μερικοί ντόπιοι μάστοροι του 19ου αιώνα είταν: Ο αρχιτέκτονας Νικόλαος Παπαπανταζής, που κατασκεύασε στα 1826 τη βρύση του Κράλη ή του καπετάν Μπασδέκη στη Ζαγορά (Γιώργου Θωμά, Του Κράλη ή του καπετάν Μπασδέκη η βρύση, «Ελληνική Περιηγητική Λέσχη», έτ. Ε', αριθ. 31, Βόλος Ιούλιος - Αύγουστος 1963, σελ. 4 - 5)· ο αρχιμάστορας Δημήτριος Κοντζιώτης, που έχτισε στα 1843 το ναό του Αγίου Νικολάου του Νέου μέσα στις Μηλιές (από ανέκδοτο Συμφωνητικό που κρατώ στο αρχείο μου)· ο αρχιτέκτονας Ιωάννης Μάργαρης ή Μαστρογιάννης Χαριλόγος, που ύψωσε γύρω στα 1850 το κωδωνοστάσι της Μεταμόρφωσης Ζαγοράς (Απόστολου Γ. Κωνσταντινίδου, Τα εν τω Πηλίω όρει παλαιά και σύγχρονα χριστιανικά Μνημεία, όπ.π., σελ. 25 - 26)· ο μαστρο - Πανταζής Θεοδώρου απ’ τον Κισσό που έχτισε το 1858 το αρχοντικό του Φοινικόπουλου στην Τσαγκαράδα (από επιγραφή στο υπέρθυρο της κύριας εισόδου)· οι Κοσμάς Μουστάκας, αρχιτέκτονας, και Ιωάννης Μουστάκας, από τη Δράκια και οι δυο, που έφκιασαν στα 1865 το γεφύρι κοντά στο μοναστήρι των Ταξιαρχών Ζαγοράς (Απόστολου Γ. Κωνσταντινίδου, Τα εν τω Πηλίω όρει παλαιά και σύγχρονα χριστιανικά Μνημεία, όπ.π., σελ. 152)· οι αρχιτέκτονες Γ. και Π. Κοσμάδες απ’ τις Μηλιές και ο Τ. Γεράσης (Κίτσου Μακρή, Η Λαϊκή Τέχνη του Πηλίου, όπ.π., σελ. 86).
5. Απόστολου Γ. Κωνσταντινίδου, Τα εν τω Πηλίω όρει παλαιά και σύγχρονα χριστιανικά Μνημεία, όπ.π., σελ. 74.